Analiza transakcyjna to teoria osobowości oraz nurt w psychoterapii zapoczątkowany w latach 50. XX wieku w Stanach Zjednoczonych. Jej twórcą był Eric Berne, psychoanalityk, który zauważył, że analiza wewnętrznych konfliktów pacjenta może być niewystarczająca do prowadzenia skutecznej i nieprzeciągającej się w czasie psychoterapii, gdyż nie uwzględnia ona społecznego aspektu funkcjonowania jednostki (Berne, 1961).
Wg twórcy metody Erica Berne’a analiza transakcyjna to:
- system psychoterapii oparty na analizie pojedynczych transakcji oraz ich serii, które zachodzą podczas sesji terapeutycznej;
- teoria osobowości oparta na badaniu specyficznych stanów Ja;
- analiza poszczególnych transakcji za pomocą diagramów transakcyjnych (tzw. analiza transakcyjna właściwa) (Jagieła, 2012, s.24).
Analiza transakcyjna czerpie z takich podejść psychoterapeutycznych jak psychoanaliza, podejście psychodynamiczne i poznawczo-behawioralne, także z psychologii poznawczej i teorii komunikacji międzyludzkiej. Wyjaśnia ona w spójny i całościowy sposób kształtowanie się osobowości jednostki, funkcjonowanie osobowości w relacjach interpersonalnych, podejmowanie przez jednostkę określonych decyzji oraz rozwijanie się historii jej życia jako szczególnej opowieści (skryptu) o określonym zakończeniu.
Poza teorią analiza transakcyjna oferuje zbiór technik i metod, które służą zmianie w obszarze osobowości, relacji z innymi i w samym skrypcie. Zasady analizy transakcyjnej wykorzystuje się do diagnozy (także autodiagnozy) problemów, jak również planowania sposobów interwencji zarówno w pracy terapeutycznej (indywidualnej, pracy z parami, rodzinami, grupami), jak i w pracy w obszarze edukacji, poradnictwa i organizacji (Harris, ).
Analizę transakcyjną praktykuje się jako podejście edukacyjne, co oznacza, że pacjentów uczy się podstaw analizy transakcyjnej, tak aby z czasem uzyskali oni zdolność samodzielnego analizowania i rozumienia własnych zachowań, myśli i emocji, a także transakcji i gier, które rozpoczynają i w które wchodzą. Warto podkreślić, że pojęcia z zakresu analizy transakcyjnej wyjaśniane są prostym językiem, co ułatwia pacjentom ich zrozumienie, nauczenie się i stosowanie. W wyniku terapii pacjent uzyskuje wgląd i staje się świadomy nakazów, przyzwoleń i zakazów, które kierują jego zachowaniem i odczuwaniem. Dzięki temu może on te zapisy nie tylko zanalizować, ale także, jeśli są nieprawdziwe, nieadaptacyjne lub ograniczające, zmodyfikować lub odrzucić.
Podmiotowe traktowanie pacjenta wynika z założeń filozoficznych analizy transakcyjnej, która uznaje, że:
- wszyscy ludzie w swojej istocie są w porządku (OK).
- każdy człowiek w zależności od swoich możliwości ma zdolność do myślenia
- ludzie sami decydują o swoim przeznaczeniu i decyzje te mogą się zmieniać, gdyż są oni zdolni do brania odpowiedzialności za własne życie (Jagieła, 2012, s.24).
Analiza transakcyjna jest podejściem uniwersalnym, które można stosować zarówno w pracy z osobami zdrowymi psychicznie, tak dorosłymi, jak i dziećmi (przekaz dostosowuje się do etapu rozwoju myślenia), z osobami z niepełnosprawnością intelektualną, a także z osobami cierpiącymi na zaburzenia psychiczne, w tym psychotycznymi, depresyjnymi, z zaburzeniami osobowości, osobami uzależnionymi.
Psychoterapia w nurcie analizy transakcyjnej jest otwarta na metody i techniki pochodzące z innych szkół terapeutycznych, co pozwala terapeutom na poszukiwanie optymalnych sposobów pracy z każdym pacjentem.
Psychoterapia w nurcie analizy transakcyjnej poddawana jest systematycznym badaniom naukowym, które potwierdzają jej skuteczność. Wyniki tych badań są regularnie publikowane w International Journal of Transactional Analysis Research, a także innych czasopismach naukowych z dziedziny psychoterapii i dotyczą m.in. przypadków leczenia depresji, PTSD, schizofrenii, zespołów mieszanych lękowo-depresyjnych, uzależnienia i współuzależnienia, fobii, pacjentów zagrożonych samobójstwem.
Analizę transakcyjną wykorzystuje się także w poradnictwie psychologicznym ukierunkowanym na pomoc w rozwiązywaniu konkretnych trudności w relacjach rodzicielskich, małżeńskich, partnerskich czy rówieśniczych.
Synonimem zdrowia psychicznego w analizie transakcyjnej jest osoba autonomiczna, realizująca założone przez siebie cele, podejmująca odpowiedzialne decyzje w swoim życiu, spontaniczna, świadoma i zdolna do nawiązywania bliskich relacji z innymi ludźmi.